نخستین اسطوره های ایران باستان مربوط می شود به دوران استقرار اقوام آریایی در ایران و هند. اینان شاخه هایی از اقوام هند واروپایی بودند که به احتمال زیاد ابتدا در اروپای مرکزی می زیستند، سپس به تدریج شاخه شاخه شدند و ملت های خاصی را تشکیل دادند. آریاییان که بخش مهمی از این مجموعه اقوام بودند، راهی جنوب شرقی شدند و در هزاره های دوم و اول پیش از میلاد در هند و ایران استقرار یافتند. این اقوام به هند و ایرانیان مشهور شدند. دین و آیین شاخه هند نشین آنان در متون مقدس هند باستان یعنی ? وداها? و به خصوص سرود های باستانی هندی به نام ? ریگ ودا?، و دین و آیین شاخه ایران نشین آنان در سرودهای باستانی ایرانی به نام ? یشت ها? ضبط و ثبت شده است، و این مجموعه سروده های مقدس سرشار است از باورها و رویدادها و شخصیت ها و آیین های اساطیری. این مجموعه ها مهم ترین منابع مطالعه اساطیر باستان، پیش از ظهور زردشت و همگانی شدن آیین زردشتی در ایران باستان است. با استفاده از این منابع می توان باورهای اساطیری ایرانیان باستان را در فاصله زمانی بین هزار و پانصد سال تا پانصد سال پیش از میلاد مسیح، مطالعه و بررسی کرد.
بقیشو تو ادامه مطلب بخونین
بخش مهم دیگر باورها و آیین های اساطیری ایران باستان پس از ظهور زردشت و همراه با شیوع دین و آیین زردشتی و رسمیت یافتن و همگانی شدن آن به وجود آمده است. مهم ترین منابع مطالعه این باورها و آیین ها عبارتند از :
الف- اوستا: این منبع اگر چه یکی از بهترین و اصیل ترین و دست اول ترین منبع هاست اما افسوس که تنها بخش کوچکی از آن به جا مانده و حدود سه چهارم آن از بین رفته است. بخش باقیمانده مربوط است به آیین های دینی. اوستای باقی مانده دارای پنج بخش است: یسنا( شامل گات ها)- یشت ها- ویسپرد- وندیداد- خرده اوستا. بخش های گوناگون اوستا در دوره های مختلف، به وسیله افراد مختلف تالیف و تنظیم شده است و فقط بخش بسیار کوچکی از گات های آن، به احتمال زیاد، سروده خود زردشت است. اوستای اصلی به زبان اوستایی نگاشته شده بود که زبان مردم بخش های شرقی و شمال شرقی ایران بود. اوستایی که امروز در دست است اگر چه در دوران ساسانی به شکل نهایی نگارش خود درآمد، اما مضامین آن بسیار کهن تر از این زمان می باشد و اساطیر کهن و باستانی پیش از زردشت نیز در لابلای مطالب آن بازتاب یافته و رنگ آمیزی ها و حال و هوای خاص خود را به آن بخشیده است و الهام بخش زردشت و ادیبان و سرایندگان پیرو او در تدوین سرودهای آیینی بوده است. بخش هایی از اوستا که حاوی اطلاعات بیشتر اساطیری هستند و در مطالعه اساطیر ایران باستان نقش به سزایی دارند، عبارتند از:
یک- مهم ترین بخش اوستا، گات ها (= گاثه ها، گاهان) است که سرودهای هفده گانه زردشتند و شامل اطلاعات بس گرانبهای اساطیری می باشند. گات ها نخستین منظومه ایران باستان است که از روزگار کهن به جای مانده است. گات ها کهن ترین و اصیل ترین بخش اوستا است که در میان یسنا جای گرفته است. گات های اوستا شامل پنج بخش است . اهنود ? اشتود ? سپنتمد ? وهوخشتر ? وهیشتواشت، گات های پنج گانه اوستا هستند. بخشی از گات ها سروده زردشت و بخش دیگر پرداخته نخستین پیروان او می باشد.
دو- یسنها( یسنا) که مجموعه ای است از دعا ها و نیایش ها که در مراسم عبادی زردشتیان خوانده می شود. بخش یسنای اوستا دارای هفتاد و دو فصل است و در آن ها مطالبی در باره این موضوع ها وجود دارد: ذکر و نیایش اهورمزدا، امشاسپندان، ایزدان، درون( نان مقدس)، هوم( شراب مقدس)، اقرار به دین زردشتی، ستودن گات ها، ستایش سروش، نیایش آذر(آتش)، تقدیس آب و غیره. این متون دارای اصل و سرچشمه های گوناگونند و به دوره های مختلف وابسته اند. بخشی از آن ها مربوط به دوره پیش از ظهور زردشت است و بخشی دیگر ساخته زردشت یا پیروان اوست. یسنها نیز حاوی اطلاعات ارزنده و دست اول اساطیری هستند.
سه- یشت ها شامل بیست و یک یشت یا سرود خطاب به ایزدان و امشاسپندان مختلف است و اگرچه همه این سرودها در مراسم دینی زردشتی به کار می روند، اما بسیاری از آن ها به دوران پیش از زردشت تعلق دارند و سرشارند از اشارات یا روایات اساطیری. مهم ترین آن ها عبارتند از: مهریشت، هرمز یشت، آبان یشت، خرداد یشت، رام یشت، اردیبهشت یشت، خورشید یشت و ...
چهار ? وندیداد و ویسپرد که دو بخش به نسبت جدید اوستا می باشند و در دوران ساسانی ساخته و پرداخته شده اند و حاوی اطلاعات اساطیری گرانقدر و شایان توجه می باشند. وندیداد شامل بیست فرگرد( فصل)، و ویسپرد دارای بیست و پنج تا بیست و هفت فصل است.
ب- منابع مانوی:
این منابع که در اکتشافات آسیای مرکزی( تورفان) به دست آمده است، همگی به خطی که معمول مانویان بوده و اقتباس یافته از خط سریانی بوده نوشته شده است و به دو بخش قابل تقسیم است: یکی آن هایی که در قرن های سوم و چهارم میلادی نوشته شده و به زبان پارتی اصیل است. دیگری آثاری که از قرن ششم به بعد میلادی ? به خصوص در قرن های هشتم و نهم میلادی- نوشته شده است و در آن ها اشارات فراوانی به باورها و آیین های اساطیری مانویان، به ویژه کیش زروان، وجود دارد. یکی از مهم ترین این منابع کتاب شاپوهرگان(کتاب شاپور) است.
پ- منابع پارسی میانه به زبان و خط پهلوی: ادبیات پارسی میانه به زبان پهلوی شامل منابع بسیار غنی و پر محتوایی از نظر بررسی اساطیر ایران باستان و باورهای اساطیری مردم روزگاران کهن در این سرزمین می باشد. شرح ها و تفسیرهای دینی، ادبیات اندرزی و حماسی، شعر ها و منظومه ها، مطالب مربوط به الهام و کشف و شهود، نوشته های تاریخی مهم ترین آثار به جا مانده از این دوره از رشد و تکامل تاریخی ایرانیان دوران باستان می باشد. در این آثار اسطوره ها و باورهای اساطیری- اوستایی حفظ شده و گنجینه گرانقدری است از گوهر های اساطیری. این منابع متن های مزد یسنی میانه هستند که از اواخر دوران ساسانیان و دو سه سده نخست پس از استیلای اعراب بر ایران به جا مانده اند. این منابع سرشارند از افسانه ها و روایت های بلند و مفصل اساطیری. یکی از مهم ترین این منابع کتاب بن دهش (= بن دهشن) است که کتابی است به زبان پهلوی و خلاصه ای است از مطالب اوستای ساسانی و زند، در موضوع آفرینش جهان و کیفیت و هدف آن و افسانه های اساطیری در این باره و در باره منشا طبیعت و طبیعیات. این کتاب انباشته از داستان ها و روایت های اساطیری است و با توجه به طرح و نظم شگفت آور و قابل تحسین آن، باید پذیرفت که این کتاب متکی بر بهترین سنت های پنداری پیش از خود در بیان چگونگی آفرینش و پویش هستی از ابتدا تا به رستاخیز، و جاودانگی زندگی پس از مرگ است.
این کتاب در سده سوم پس از حمله عرب ها به ایران نگاشته شده و نویسنده کتاب، فرنبغ، از موبدان زردشتی است. بن دهش با گفتاری در باره بیکرانگی آغازین هستی و داستان آفرینش گیتی شروع می شود و پس از بحث و تشریح جهان روشنی و تاریکی، به بیان خلقت جهان و هجوم اهریمن بر آن می پردازد. سپس ایزدان و دیوان را بر می شمرد و پس از آن، تاریخ اساطیری ایران را از پیشدادیان و کیانیان تا دوران ساسانیان و به سر رسیدن دولت ایشان بیان می کند. در پایان نیز، به پیش بینی آینده و فرجام جهان می پردازد و در باره رستاخیز و نوزایی واپسین به بحث می پردازد.
این کتاب افزون بر بحث های تاریخی مربوط به ساسانیان، شامل اطلاعات گرانبهای نجومی، تقویمی، گیاه شناسی، جانور شناسی، جغرافیایی، و از همه مهم تر باورهای اساطیری ایرانیان باستان است و به فرهنگنامه ای مختصر شباهت دارد و برای مطالعه اعتقادات اساطیری ایرانیان باستان از بهترین و کامل ترین منابع است.
منبع مهم دیگر کتاب ? گزیده های زاداسپرم? است که از نظر تاریخ نگارش، هم دوره بن دهش است و توسط زاداسپرم، پسر جوان جم، نوشته شده است و اگر چه طرح کلی منطقی و مناسبی ندارد و شبیه یک مجموعه مقاله است، ولی از نظر مطالعه باورهای اساطیری، به خصوص از نظر زروان شناسی، منبع بسیار گرانقدر و ارجمندی است.
? روایت پهلوی?، ? دینکرد?( دینکرت)، ?مادیگان?( ماتیکان)? زند بهمن یسن?، ? دادستان دینی? ( داتستان دینیک)، ?هزاردادستان?، ? مینوگ خرد?، ?نامه های منوچهر?،? پندنامه آذربادمارسپندان?، ? زند وندیداد?،? یادگار زریران?، ? کارنامه اردشیر بابکان?، ?شهرستان های ایران?، ? خسرو قبادان و ریتک?، ?درخت آسوریک?، ? گزارش شترنگ? و ? اردا ویراف نامه? از منابع مهم دیگر به جا مانده از ادبیات پهلوی و فارسی میانه است که برای مطالعه باورها و افسانه های اساطیری ایران باستان دارای اهمیت بسیار می باشد.
ت- منابع به سایر زبان های ایرانی میانه:
به سایر زبان های ایرانی میانه از جمله زبان های سغدی، ختنی، خوارزمی، سکایی و آستی نیز منابع فراوانی یافت شده است که در لابلای آن ها می توان نشانه هایی از باورهای اساطیری ایرانیان باستان را یافت و رگه هایی از این اساطیر را ردیابی کرد و به سرچشمه های اصیل و کهن آن رسید. به عنوان نمونه رستم قهرمان ملی ایرانیان باستان، در حقیقت یک قهرمان سکایی است و یکی از نخستین رستم نامه ها که به شرح زندگی این قهرمان ملی و مبارزاتش با دیوان اختصاص دارد به زبان سغدی نوشته شده است.
ث- منابع به زبان فارسی نو ( دری):
به زبان فارسی دری نیز آثار ادبی گوناگونی وجود دارد که در آن ها اشارات فراوانی به اساطیر ایران باستان شده است و داستان های دلکش و جذابی از باورها و ماجراهای اساطیری کهن ایرانیان در آن ها یافت می شود. شاهنامه فردوسی طوسی، ترجمه تاریخ طبری، مقدمه شاهنامه ابومنصوری، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، شاهنامه دقیقی و زردشت نامه او، و گرشاسب نامه اسدی طوسی برخی از این منابع می باشند.
مجموعه این منابع مکتوب، به همراه لوح ها و کتیبه ها و سنگ نوشته ها و ابزار نوشته های به دست آمده از هزاره ها و سده های باستانی، در مجموع، مهم ترین منابع مطالعه اساطیر ایران باستان می باشند.
.jpg)
